Groby, krypty i cmentarze - kolejne spotkanie w ramach Akademii Koźminieckiej

• Po co badać miejsca pochówku?
• Jakie informacje można uzyskać badając szczątki ludzkie?
• Jaką wiedzę pozyskujemy badając wyposażenie grobowe?
• Co staje się obiektem zainteresowań archeologów pracujących na cmentarzach i w kryptach?

Na te i inne pytania udzieli odpowiedzi 19. kwietnia Sebastian Nowak.

Sebastian Nowak

Archeolog, konserwator, rekonstruktor i zapalony fajczarz
o kaliskich korzeniach. Jego pasją badawczą jest kultura materialna i zwyczaje funeralne czasów nowożytnych. Zajmuje się konserwacją zabytków archeologicznych z ukierunkowaniem na surowce organiczne, szczególnie tekstylia i skórę. Uzyskał tytuł Najlepszego Studenta Wydziału Nauk Historycznych UMK (2015 r.) oraz Najlepszego Absolwenta Wydziału Nauk Historycznych UMK (2017 r.), stypendysta Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Uczestniczył w badaniach archeologicznych na cmentarzach i w kościołach na terenie Polski wschodniej i centralnej, m. in. w Szczuczynie, Radzyniu Podlaskim, Gniewie, Piasecznie, Płonkowie i Byszewie. Obecnie realizuje dysertację doktorską w Instytucie Archeologii UMK w Toruniu.

Śmierć niewiele jest młodsza niż życie. Towarzyszy człowiekowi od zarania, zabiera w swe objęcia bliskich, a później i jego samego. Zjawiska agonii i umierania próbowano oswajać, nadając im często nadprzyrodzone moce i właściwości. Wokół śmierci narosło wiele legend, zabobonów i przesądów, a ceremonii pogrzebowej towarzyszyły coraz to nowe obrządki, czasem ocierające się o gusła.

Na długo po wprowadzeniu na ziemiach polskich religii katolickiej niektóre z dawnych praktyk nadal funkcjonowały w regionalnych społecznościach, często ewoluując i nabierając mistycyzmu. Praktyk akceptowalnych przez Kościół dokonywano w świetle dnia, zaś te potępiane odbywały się pod księżycem i gwiazdami. Nierzadko wiązało się to z zakłócaniem wiekuistego spokoju nieboszczykowi.
Mnogość lokalnych praktyk, ceremonii i obrządków towarzyszących pogrzebowi sprawia właśnie, że badanie nekropolii staje się tak ekscytujące. Myślisz, że niewiele rzeczy jest w stanie cię zaskoczyć, a wtedy otwierasz kolejną trumnę…

Nowożytny obrządek pogrzebowy w Rzeczpospolitej cechowała znaczna różnorodność. Pochówków biedoty dokonywano często na koszt miasta lub jego właściciela, odmawiając nieboszczykowi nawet drewnianej trumny. Pogrzeby szlacheckie przybierały niekiedy monstrualne rozmiary, a ich przepych może wymykać się dzisiejszym miarom czy postrzeganiu. Ceremonie te trwały nierzadko wiele tygodni, a ich ceny pogrążyły niejedną rodzinę w wielopokoleniowych długach. Od zamożności rodziny zmarłego zależało także miejsce, gdzie ten będzie mógł spocząć.

Narastającemu przepychowi pogrzebów i imprez im towarzyszących, przeciwstawiano rozporządzenia mające przeciwdziałać nadmiernemu zbytkowi. Delegowani urzędnicy chętnie kontrolowali uroczystości pogrzebowe, rozliczali żałobników z wystawności uczt czy przepychu odzienia grobowego, w jakie ubierany był zmarły. Wydaje się jednak, że rygorystycznym przepisom wymykali się najbogatsi, lub w ich przypadku prawo nie działało z równą surowościom. Świadczyć o tym może drogocenne wyposażenie grobowe.

Odnajdowane przez archeologów przedmioty stanowią bezcenne źródło informacji o przeszłości. Te eksplorowane w kontekście pochówków, a stanowiące tzw. wyposażenie grobowe, mogą dodatkowo przybliżyć historię konkretnych osób. Łatwy do przeoczenia detal, niewielki fragment pękniętego naczynia czy pojedynczy koralik, stanowią znaczące przesłanki do rozważań nad ówczesną kulturą materialną i duchową, wyrażaniem smutku, chęcią utrwalania pamięci, okazywaniem żałoby. Pojedyncza nić może zaprowadzić doświadczonego badacza do całej beli informacji, a kompleksowe badania archeologiczne i antropologiczne umożliwią opowiedzenie historii życia, na podstawie śmierci.