Hila Marcinkowska o deportacji kaliskich Żydów

Zacznę od wyrażania szczerego podziwu dla wiedzy na temat dziejów kaliskiej wspólnoty żydowskiej, jaką w ciągu ostatnich kilkunastu lat zgromadziła moja koleżanka. Kiedy w latach dziewięćdziesiątych pisałem kilka esejów poświęconych kaliskim Żydom, wiedza na ich temat była nikła i rozproszona – jej odłamki trzeba było wydłubywać to tu, to tam, łączyć ze sobą strzępy wiedzy. Za sprawą najpierw niemieckich nazistów, a później, po wojnie, polskich antysemitów, społeczność kaliszan-Żydów prawie dosłownie wyparowała, nie zostawiając większych śladów. Wieloletnia praca Haliny Marcinkowskiej spowodowała, że ślady te się pomnożyły. Podczas spotkania w Salonie Literackim pokazywała ona nie tylko fotografie, do których dotarła, ale też różnego rodzaju dokumenty pozostawione przez kaliskich Żydów – między innymi oryginały listów i kartek pocztowych pisanych przez nich podczas wojny.

Jak mogli się dowiedzieć uczestnicy spotkania, w chwili wybuchu wojny w osiemdziesięciotysięcznym Kaliszu mieszkało około 30 tysięcy Żydów. Natychmiast po wkroczeniu Niemców padli oni ofiarą szykan i ze strony najeźdźców, i ze strony niektórych polskich współobywateli. W witrynach wielu sklepów pojawiły się – beż żadnego nacisku ze strony okupantów – wywieszki: „Tylko dla chrześcijan”, „Żydom i wstęp wzbroniony”, a co najmniej w jednym wypadku – „Żydom i psom wstęp wzbroniony”. Na rogu ulicy Zamkowej i Kanonickiej polscy antysemici wywiesili olbrzymi transparent „Kalisz bez Żydów” – taki sam, jak ten, który zawiesili w tym samym miejscu w 1937 roku, ale zerwali go żydowscy sportowcy. Jeszcze dotkliwsze były szykany ze strony niemieckich żołnierzy i żandarmów, albowiem te miały już charakter fizycznych napaści. Niemcy upokarzali żydowskich kaliszan, bijąc ich i strzygąc im publicznie brody. Jeden żandarm na czołach Żydów pracujących pod jego nadzorem stawiał pieczątkę „świnia”.

Szybko też zaczęły się ukazywać wymierzone w społeczność żydowską zarządzenia niemieckich władz: o zakazie uboju rytualnego, godzinie policyjnej (zaczynającej się znacznie wcześniej niż dla Polaków), o noszeniu przyszytej do ubrania żółtej gwiazdy. Skonfiskowano oszczędności złożone w bankach.

Końcowym aktem szykan była deportacja do Generalnego Gubernatorstwa. Przeznaczonych do deportacji żandarmi odprowadzali do hali targowej braci Szrajerów (dzisiejszej Tęczy – na zdjęciu powyżej), gdzie czekali oni na transport. Pierwsza grupa czekała trzy dni bez jedzenia i wody. Ponieważ budynek był zbyt mały, aby pomieścić wszystkich, ogrodzono drutami część placu przed halą i część przeznaczonych do deportacji musiała tam koczować. Kiedy wreszcie kolej zaczęła podstawiać składy, Żydów prowadzono przez całe miasto na dworzec. Z około 18 tysięcy żydowskich kaliszan, którzy pozostali w mieście do jesieni 1939 roku, między 2 a 14 grudnia wywieziono około 15 tysięcy. Niewielka grupka, pracująca w kaliskich fabrykach, mieszkała w trzech domach ma Złotej do 1943 roku.

Materiał zaprezentowany przez Hilę Marcinkowską był tak obfity, że nie starczyło nam już czasu na omówienie dalszych losów kaliszan-Żydów, czyli wymordowania większości z nich. Z tego samego powodu nie odbyła się dyskusja na temat sposobów upamiętnienia kaliskiej społeczności żydowskiej. Obiecuję, że tematami tymi zajmiemy się innym razem.

Spotkanie odbyło się dzięki dotacji samorządu Województwa Wielkopolskiego.